Dit nomadische volk is vanwege zijn geheel eigen cultuur in de loop der eeuwen bijna voortdurend geconfronteerd geweest met vervolging, beroepsverbod en gedwongen vestiging, vaak ook gepaard gaande met fervente pogingen tot uitroeiing. In 1469 werden ze er koninklijk decreet uitvaardigden gemaand om een vaste domicilie aan te nemen en een beroep uit te oefenen, en verboden om eigen klederdracht te dragen en een andere taal dan het Spaans te spreken.
De trotse ongehoorzaamheid van het volk zou er alleen maar toe leiden dat na razzia´s in 1594 en 1749 vrouwen en mannen van elkaar gescheiden werden om zo voortplanting tegen te gaan en gedwongen werden tot dangarbeid. In 1639 zouden veel zwervende 'gitanos' veroordeeld worden tot de galeïen.
...alle zigeuners, die in dit koninkrijk wonen en rondzwerven gevangen nemen, zonder uitzondering te maken betreffende geslacht, staat of leeftijd, zonder dat zij enige asiel mogen ontvangen.
Veel Spaanse zigeuners zouden vanwege deze zware repressie uitwijken naar Portugal of uiteindelijk naar Amerika afreizen. En tot in de 20ste eeuw, en in het bijzonder ook tijdens het bewind van Franco, zouden de 'gitanos' openlijk gediscrimineerd worden.
Slavenvolk
Historici denken dat de 'Roma', waar ook de Spaanse zigeuners toe behoren, oorspronkelijk als slavenvolk uit een streek in het noordwesten van het huidige India afkomstig zijn -bij de grens met Pakistan. Hun taal, het 'Romani', is verwant aan het Sanskriet en het Hindi. Rond het jaar 500 moet dit volk zich uit de slavernij hebben bevrijd en naar Europa zijn getrokken om daar eigen territorium te verwerven. Ze vestigden zich er aanvankelijk in de Balkan, waarna ze zich geleidelijk aan verder hebben verspreid. Daarbij leefden ze van de handel, metaalbewerking en muziek- en dansvoorstellingen.
In het allereerste begin onderhielden de 'gitanos' nog goede relaties met de lokale bevolking en ook de koningen uit die tijd boden hadden niets tegen hun aanwezigheid. Koning Alfons V van Aragón (1396-1458) verleende ene Juan van Neder-Egypte bijvoorbeeld een vrijgeleidenbrief waarin staat dat hij 'met zijn talrijk gevolg door (onze) gebieden mag trekken'. Ook staat daarin dat het niet gaat om bedelaars, maar om -Egyptische- edelen met bezit, w.o. paarden, goud en zilver.
De traditionele waarden van de 'gitanos', waarvan er op dit moment rond de 600.000 in Spanje zijn, zijn echter altijd dezelfde gebleven: de familie, hun clan en de eer. Het wettelijk gezag ligt voor hen in principe bij de patriarchen -de familieouderen- die ook kunnen rechtspreken volgens hun eigen wet. In de plattelandscultuur van Andalusië was dit overigens in vorige eeuwen al gebruikelijk, iets wat integratie in die regio veel gemakkelijker heeft gemaakt dan elders. In steden als Granada en Sevilla leefden de 'gitanos' in eigen wijken, naast de 'payos', zoals ze de gewone burgerbevoking noemen.
'Het lijkt erop dat zigeuners slechts worden geboren om dieven te zijn: hun ouders zijn dieven, die hen opvoeden en onderwijzen tot dieven, en uiteindelijk worden ze dan ook zelf dieven, helmaal volgens het boekje; en de onafscheidelijke zin om te stelen en maar te stelen kan hen op geen andere manier ontnomen worden dan met de dood.' (Miguel de Cervantes, 1547-1616)
'Het zigeuner zijn is het meest elementaire, diepste, aristocratische van mijn land, op zijn eigen manier het meest representatieve en datgene wat het vuur, het bloed en de taal van de universele Andalusische waarheid bewaart.' (Federico García Lorca,1898-1936)
Caló, de taal van de Spaanse zigeuners
Weinig zigeuners in Spanje spreken echter nog het 'Caló', een mengtaal tussen 'Romani' en Spaans. Het woord komt van de naam, die het volk oorspronkelijk in Spanje kreeg, de 'Calés' -de donkeren. Grammaticaal is de taal meer te vergelijken met het Spaans, maar dan gelardeerd met Romani woorden. Tot het Andalusisch, een dialect van de Spaanse taal, zijn aan de andere kant veel Romani woorden doorgedrongen.
Gelijke rechten
Sinds de komst van de democratie in Spanje beginnen de 'gitanos' echter meer en meer getolereerd te worden. Volgens de wet zijn ze gelijk aan de rest van de bewoners van het land. In de jaren 80 zijn de speciale scholen voor 'Roma' kinderen afgeschaft en tegenwoordig rondt 94% zijn schoolopleiding af. Desondanks hebben Spaanse zigeunerkinderen nog steeds veel achterstand op de 'gewone' Spanjaard en worden ze nog veelvuldig in klassen bij elkaar gezet i.p.v. met 'payo'-kinderen.
Maatschappelijk gezien is er eigenlijk dus nog altijd sprake van discriminatie. Dat wordt goed geïllustreerd door het feit dat enkele betekenissen van het woord 'gitano', die in het moderne Spaanse woordenboek aangegeven worden 'dief', 'leugenaar' en 'louche' zijn.
Afbeeldingen: Zigeunerdans in de tuinen van het Alcázar, voor het paviljoen van Karel V (Alfred Dehodencq, 1851); Portret van Zenón de Somodevilla y Bengoechea, Marqués de la Ensenada (Jacopo Amigoni, ca. 1750); Voornaamste migratieroutes van de 'Roma'; Patriarch; Flamenco-voorstelling in Sacramonte, Granada (Dmitri Kessel, 1949)
Lees ook: Geschiedenis van de Morisken.
